Zagadnienie Niepoczytalności Oraz Ograniczonej Poczytalności Na Gruncie KKS

Zagadnienie Niepoczytalności Oraz Ograniczonej Poczytalności Na Gruncie KKS ? Studium Zasadniczych Zagadnień Problemowych

Michał Szpajer (Gdańsk), Sebastian Pestka (Tczew)

 

Przestępstwa oraz wykroczenia skarbowe stanowią niezwykle specyficzną grupę czynów zabronionych. Powyższa specyfika determinowana jest w szczególności okolicznością, że mają one z natury niezwykle skomplikowany charakter i często wymagają znajomości wielu specjalistycznych dziedzin, wykraczających znacząco poza granice iurispridentii, jak chociażby rachunkowość, finanse, zagadnienie podatkowe.

Tytułem wstępu

 

Dokonanie przestępstwa lub wykroczenia skarbowego wymaga w większości wypadków podjęcia szeregu skomplikowanych czynności , mających na celu zarówno realizację powziętego zamiaru, jak i zatarcie wszelkich znamion karalności i uniknięcie w konsekwencji odpowiedzialności karnej. W związku z powyższym zachodzi dość znacząca wątpliwość uprawniająca do wywiedzenia pytania ?czy możliwe jest w ogólności popełnienie czynów zabronionych przewidzianych w KKS w warunkach niepoczytalności, lub ograniczonej poczytalności?? Czy możliwe jest bowiem aby osoba znajdująca się w stadium choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego, lub też w sytuacji oddziaływania innych zakłóceń czynności psychicznych, implikujących niezdolność rozumienia znaczenia czynu oraz kierowania swoim postępowaniem mogła podjąć skuteczne działania prowadzące przykładowo do uszczuplenia, lub narażenia na uszczuplenie należności publicznoprawnych, lub fałszowania akcyzy? Zagadnieniem odrębnym, pozostającym jednakże w ścisłym związku z zarysowanym na wstępie problemem jurydycznym jest kwestia tego, że zazwyczaj przestępstwa skarbowe, lub wykroczenia skarbowe popełniane są w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą, lub funkcjonowaniem w ramach określonych podmiotów i organów finansowych. W tym punkcie pojawia się zatem kolejne pytanie, czy możliwe jest aby osoba działająca w warunkach niepoczytalności, lub częściowo zniesionej poczytalności mogła wykonywać tak ważne i związane ze stopniem znacznego skomplikowania funkcje.

 

W dalszej części artykułu autorzy dogłębnie przeanalizują wszystkie wywiedzione we wstępie przedmiotowego artykułu zagadnienia i spróbują dokonać ich oceny w świetle aktualnych poglądów zawartych w ujęciu doktrynalnym oraz wyrażonych w tezach orzecznictwa.

 

Ogólne rozważania dotyczące terminu niepoczytalność w sensie jurydycznym

 

Przechodząc do ogólnych rozważań dotyczących konstrukcji niepoczytalności na gruncie polskiego ustawodawstwa prawnego, wskazać należy, że rzeczony termin stanowi pojęcie z dziedziny jurydycznej, a nie medycznej. Konsekwencją powyższego jest okoliczność, że niepoczytalność nie zawsze rozumiana jest jednolicie, co umożliwia tworzenie różnych jej definicji oraz modeli, które obecne są w ustawach karnych innych państw. Należy jednocześnie zważyć, że objętość zakresowa terminu niepoczytalność w poszczególnych systemach prawnych nie nosi znamion tożsamości. Uznanie danej osoby za niepoczytalną na podstawie konstrukcji obowiązującej w jednej ustawie karnej, nie implikuje powstania automatycznego skutku w tej samej postaci na gruncie innej ustawy. Niniejsza koncepcja nabiera znaczenia w szczególności w odniesieniu do tzw. niepoczytalności zawinionej, tj. występującej w następstwie doprowadzenia się do stanu odurzenia alkoholowego, bądź zażycia określonych środków odurzających, lub innych substancji polekowych1. W konsekwencji poszczególne ustawy karne wprowadzają odmienne granice tolerancji w odniesieniu do czynów zabronionych popełnionych w warunkach niepoczytalności, lub w warunkach znacznego zniesienia poczytalności, w szczególności gdy jak zostało to już wywiedzione uprzednio niepoczytalność, lub zniesienie poczytalności miały charakter wtórny, zawiniony.

 

Konstrukcja niepoczytalności oraz ograniczonej poczytalności statuowanej przez polskiego ustawodawcę na gruncie ustawodawstwa karnego (art. 31 KK) pozostaje kompatybilna z regułami statuowanymi w IX wersji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób Urazów i Przyczyn Zgonów. Przyjęte na gruncie polskiej ustawy rozwiązania charakteryzują się przede wszystkim następującymi aspektami:

 

  1. Oparciem konstrukcji niepoczytalności oraz zniesionej poczytalności na dwóch zasadniczych kryteriach, a mianowicie kryterium psychiatrycznym (wskazującym na etiologię przyczyn wywołujących stan niepoczytalności, lub znoszących częściowo poczytalność) oraz kryterium psychologicznym (wskazującym na relacje zachodzące pomiędzy okolicznościami leżącymi u podłoża stanu niepoczytalności, lub stanu w którym poczytalność jest częściowo zniesiona, a realną możnością zrozumienia znaczenia czynu i pokierowania swojego postępowania).
  2. Wprowadzeniem trójczłonowego podziału zaburzeń psychicznych na zaburzenia związane z chorobą psychiczną, wynikające z upośledzenia umysłowego oraz te spowodowane innymi czynnikami zakłócającymi czynności psychiczne (stanowiących zresztą dość szeroki katalog w którego ramach mieszczą się zarówno zaburzenia o podłożu psychotycznym, zaburzenia osobowości, zaburzenia sfery popędu, jak i specyficzne zespoły zaburzeniowo-adaptacyjne obserwowane u dzieci oraz młodzieży).
  3. Wyraźne oznaczenie momentu w którym niepoczytalność, lub zniesiona poczytalność musi wystąpić, którym to momentem jest chwila popełnienia czynu zabronionego (tempore criminis).
  4. Wprowadzenie klarownej dyferencjacji pomiędzy stanem niepoczytalności tzw. pierwotnej wywołanej chorobą psychiczną, lub upośledzeniem od niepoczytalności wtórnej wywołanej w następstwie wprowadzenia się sprawcy w stan wyłączający świadomość oraz kontrolę sfery woluntatywnej wskutek nadmiernego spożycia alkoholu, lub zażycia specyfików powodujących takie działanie (określanej w nauce mianem actio libera in causa).

 

Szczegółowa analiza obydwu kryteriów wyznaczających ramy stanu niepoczytalności, jak i ograniczonej poczytalności, a także prezentacja poszerzonej charakterystyki wspomnianych we wcześniejszych ustępach postaci zaburzeń psychicznych całkowicie lub częściowo wyłączających rozumienie znaczenia czynu i kierowania własnym postępowaniem znacząco wykraczałaby poza ramy przyjętej za przedmiot niniejszego artykułu problematyki. Należy jednakże ogólnie wywieść (jak zostało to zresztą zaznaczone na wstępie), że niepoczytalność, lub zniesiona poczytalność w sensie jurydycznym nie pokrywa z terminologią stosowaną na gruncie nauk medycznych. Wprawdzie obydwie dziedziny wzajemnie się inspirują, a rozwój nauk biologiczno-chemicznych, a także wdrażanie nowych metod diagnostycznych (m.in. technik diagnostycznych PET, fRM), pozwalają na lepsze zrozumienie funkcjonowania ludzkiego mózgu i mają kapitalne znaczenie dla opisu różnorodnych stanów psychofizycznych w jakich jednostka może się znaleźć, jednakże znajdowanie się tempore criminis w stanie wyłączającym, lub też częściowo znoszącym rozumienie znaczenie czynu oraz świadomość w sferze woluntatywnej, warunkującą możliwość kierowania własnym postępowanie nie jest tożsame z tym, że dana jednostka cierpi na chorobę psychiczną w znaczeniu kliniczno-medycznym. Również sam fakt, że u danej osoby występują znamiona takiej choroby nie oznacza automatycznie, iż tempore criminis znajdowała się w stanie wyłączającym świadomość. Konsekwencją zaprezentowanych powyżej okoliczności jest powstanie rozlicznych problemów i wątpliwości w wymiarze praktycznym dotyczących ustalenia stanu psychicznego sprawcy w kontekście psychiatrycznym oraz psychologicznym, w szczególności gdy sprawca cierpiał na nieprawidłowości w sferze ukształtowanej struktury osobowości, które doprowadzić mogły w pewnych sytuacjach do wystąpienia przejściowych stanów psychotycznych, lub w sytuacji gdy u sprawcy wystąpił przejściowy stan tzw. pomroczności2. Wspomniane powyżej trudności związane z ustaleniem czy na kanwie konkretnego stanu faktycznego wystąpiły znamiona niepoczytalności lub ograniczonej poczytalności zarysowane zostały w orzecznictwie SN już na początku lat 70-tych ubiegłego wieku. W wyroku z 16.11.1973 r. (III KR 257/73, Biul. SN 1974, Nr 1, poz. 4) SN wskazał m.in. że pomiędzy kategorią poczytalności oraz kategorią niepoczytalności, które stanową dwa przeciwstawne pod kątem znaczeniowo-semantycznym krańce, występuje także specyficzne stany pośrednie, charakteryzujące się różnym stopniem odchylenia od przyjętej normy poczynając od nieznacznych odchyleń in minus od normalnej psychiki a kończąc na stanach, w których zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem albo obie te zdolności, aczkolwiek nie wyłączone całkowicie, są jednak w bardzo znacznym stopniu ograniczone3.

 

Zaprezentowane w niniejszej części artykułu ogólne rozważania dotyczące pojęcia niepoczytalności oraz ograniczonej poczytalności, a także legislacyjnej konstrukcji ww. terminów na gruncie polskiego ustawodawstwa karnego (z jednoczesnym uwzględnieniem poglądów prezentowanych zarówno w iurisprudentii, jak i naukach medycznych), będą miały istotne znaczenie dla przedstawionych w kolejnych rozdziałach artykułu rozważań dotyczących wystąpienia okoliczności wyłączających w zupełności lub częściowo rozumienie znaczenia czynu i kierowania swoim postępowaniem w odniesieniu do przestępstw i wykroczeń skarbowych.

 

Stan niepoczytalności oraz ograniczonej poczytalności na gruncie KKS

 

Przeprowadzenie szczegółowej analizy zagadnienia stanowiącego przedmiot niniejszego artykułu poprzedzone winno być komparystyką pomiędzy konstrukcją niepoczytalności oraz zniesionej poczytalności na gruncie KK oraz regulacje wprowadzone przez ustawodawcę w KKS. Porównanie obydwu metod regulacji rzeczonej konstrukcji odbyć się musi w ocenie autorów z uwzględnieniem swoistych różnić przedmiotowych występujących przy przestępstwach zwykłych oraz przestępstwach skarbowych, a mianowicie:

 

  1. a) Bardziej zarysowanej w przypadku przestępstw skarbowych sfery intelektualnej, co związane jest z okolicznością, że popełnienie przestępstwa skarbowego wymaga najczęściej przygotowania złożonego planu, a także znajomości skomplikowanych mechanizmów prawno-finansowych, a także obowiązujących regulacji, które w związku z przystąpieniem Rzeczpospolitej Polskiej do Unii Europejskiej ulegają częstych modyfikacjom, w związku z implementacją regulacji zawartych w dyrektywach. Ponadto znaczna część przestępstw skarbowych (w szczególności tych związanych z kwestiami podatkowymi lub akcyzowymi) nie ma charakteru jednorazowego lecz składa się nań szereg powtarzających się czynności dokonywanych w celu realizacji z góry powziętego zamiaru, przy wykorzystaniu tej samej sposobności.
  2. Okoliczność, że sprawcami większości przestępstw skarbowych mogą być podmioty posiadające specjalistyczne kwalifikacje, lub pełniące określone funkcje (księgowi, płatnicy, inkasenci, osoby uprawnione do przeprowadzenia kontroli podatkowej), a więc siłą rzeczy posiadające pełnię władz umysłowych i prezentujące odpowiedni poziom psychofizyczny.
  3. Konieczność zachowania permanentnego stanu koncentracji i wzmożonej czujności, co związane jest z faktem, że sprawcy przestępstw skarbowych zmuszeni są do przeprowadzenia wyrafinowanych działań mających na celu uniknięcie wykrycia określonych skutków, stanowiących znamię wielu przestępstw skarbowych, jak chociażby nieprawidłowości w rozliczeniach podatkowych, lub fałszerstw celnych.

 

Przedmiotowe aspekty zostały uwzględnione również przez ustawodawcę w procesie tworzenia legislacyjnej konstrukcji niepoczytalności oraz ograniczonej poczytalności na gruncie ustawy kodeks karny skarbowy. W ocenie autorów elementem przemawiającym na rzecz trafności niniejszej koncepcji jest fakt, że omawiana regulacja ma charakter autonomiczny, który nawiązuje wprawdzie bezpośrednio do rozwiązań obecnych w KK, wyraźnie jednak uwzględnia specyfikę prawa karnego skarbowego4.

 

Ustawodawca statuując konstrukcję niepoczytalności w KKS (art. 11) recypował rozwiązania istniejące na gruncie KK zarówno poprzez wprowadzenie kryterium psychiatrycznego oraz psychologicznego przy ocenie stanu wyłączającego rozumienie znaczenia czynu oraz kierowania swoim postępowaniem, a także zastosowanie trójczłonowej metody wyznaczającej zakres etiologii tegoż stanu, obejmującej analogicznie jak w prawie karnym materialnym chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe oraz inne zakłócenia czynności psychicznych implikujące niemożność rozpoznania znaczenia czynu i kierowania swoim postępowaniem. Istotnym elementem łączącym obydwie rzeczone konstrukcje jest także granica czasowa wystąpienia braku rozpoznania znaczenia czynu oraz braku zdolności do kierowania własnym postępowaniem, która odnosi się bezpośrednio do momentu czynu (tempore criminis)5. W przypadku przestępstw oraz wykroczeń skarbowych ustawodawca większą uwagę zwrócił na aspekt niemożności zrozumienia znaczenia sfery moralnej czynu jako konsekwencji stanu niepoczytalności wywołanej którymś z trzech czynników. Koncepcja niepoczytalności jako konsekwencji wywołania zaburzania w sferze moralno-intelektualnej była przytaczana przez wybitnych przedstawicieli doktryny, którzy dokonując jej poszerzonej analizy, dążyli do wyrazistego zarysowania pewnej uniwersalnej dyferencjacji pomiędzy niepoczytalnością, a błędem. Zgodnie z podstawami rzeczonej teorii swoista subtelna różnica pomiędzy istotą oraz skutkami błędu, a istotą oraz skutkami niepoczytalności przejawia się przede wszystkim w tym, że nieświadomość towarzysząca błędowi, która występuje zasadniczo u osób poczytalnych wywołuje błędne przekonanie w zakresie istnienia określonego zakazu ujętego w formie deskryptywnej, podczas gdy nieświadomość charakteryzująca stan niepoczytalności odnosi się nie tyle do formalnego zakazu, co właśnie do moralno-społecznej ujemności danego czynu, determinując zakłócenia w zakresie oceny przedmiotowej sfery6.

 

Analizując zagadnienie niepoczytalności oraz ograniczonej poczytalności jako okoliczności wyłączających winę sprawców przestępstw oraz wykroczeń skarbowych należy w szczególności odnieść się do trzeciej z przesłanek wystąpienia obydwu stanów, a mianowicie innego zakłócenia czynności psychicznych, uniemożliwiającego tempore criminis zrozumienie znaczenia czynu i pokierowania swoim postępowaniem. W ocenie autorów bowiem (w związku z szerokim katalogiem okoliczności wpływających na zakłócenie czynności w sferze kognitywnej oraz emocjonalnej) w ujęciu praktycznym mogą pojawić się zdefiniowane wątpliwości uprawniające do postawienia następujących pytań:

 

  1. Czy możliwe jest powoływanie się przez sprawcę przestępstwa skarbowego, którego dokonanie poprzedzone jest szeregiem czynności wymagających najczęściej posiadania szerszego lub węższego zakresu wiedzy specjalistycznej oraz wysokiej sprawności intelektualnej na okoliczność, że tempore criminisznajdował się on w stanie np. upojenia o podłożu patologicznym, zatrucia lekami bądź chemikaliami, afektu, lub innego stanu determinowanego etiologią o podłożu biologicznym, które to stany implikowały zakłócenia czynności psychicznych sprawcy całkowicie znosząc rozumienie znaczenia czynu i kierowania swoim postępowaniem, lub znacząco ograniczającym takową możliwość?
  2. Czy sprawca przestępstwa, lub wykroczenia skarbowego mógłby skutecznie powołać się na okoliczność wystąpienia u niego zaburzeń osobowości o podłożu nieorganicznym (psychopatii) jako wpływającej na stan ograniczonej poczytalności, w szczególności w kontekście tego, że najczęściej powyższe cechy osobowości nieprawidłowej nie tylko nie osłabiają zdolności intelektualnej, lecz a contrario zwiększają stopień wyrafinowania intelektualnego przy popełnieniu czynu zabronionego, w związku z brakiem jakichkolwiek skrupułów u sprawcy.
  3. W jaki sposób możliwe jest ustalenie, w szczególności w sytuacji gdy mamy do czynienia z instytucją czynu ciągłego w rozumieniu art. 6 § 2 KKS (tj. gdy sprawca w krótkich odstępach czasu, lub z wykorzystaniem takiej samej sposobności podjął więcej zachowań w wykonaniu tego samego zamiaru) kiedy sprawca miał zakłócone czynności psychiczne, a kiedy znajdował się w stanie całkowitej poczytalności i czy ostatecznie czy przestępstwo lub wykroczenie skarbowe przezeń popełnione zostało w warunkach przeważającej niepoczytalności, znacząco ograniczonej poczytalności, lub całkowitej poczytalności7.

 

Odmienna kwestia, związana bardziej z dyskursem dotyczącym rozróżnienia błędu i niepoczytalności dotyczyć będzie problemu, czy sprawca może powołując się na wystąpienie przesłanki zakłócającej czynności psychiczne (o innej niż choroba psychiczna, lub upośledzenie umysłowe etiologii) może wykazać, że efektem owego zakłócenia była usprawiedliwiona nieświadomość karalności czynu, określona w art. 10 § 4 KKS.

 

Ustosunkowując się do pierwszego z przedstawionych zagadnień, należy w szczególności wskazać, że ustawodawca in extenso wprowadził (analogicznie zresztą jak na gruncie KK) rozróżnienie pomiędzy sytuacją gdy sprawca sam wprowadził się w stan nietrzeźwości lub inny stan odurzenia, mając świadomość oraz pełną zdolność antycypacji, iż spowoduje to wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, a sytuacją gdy wprawienie się w stan nietrzeźwości wywołane było uprzednio występującymi zaburzeniami, m.in. zespołem tzw. głodu narkotycznego, lub alkoholowego lub uszkodzenia OUN. Tym samym ustawodawca na gruncie KKS wprowadził tzw. obiektywną odpowiedzialność sprawcy, powołując się na dwa zasadnicze modele tj. model pełnoletniego, zdrowego psychicznie i posiadającego prawidłowy poziom intelektu sprawcy, który zdaje sobie sprawę ze zmian w sferze psychiki, jakie wywołać może nadmierne spożycie i wpływu owych zmian na naruszenie dyspozycji psychicznej oraz model sprawcy u którego zdiagnozowane zostały uprzednio określone zaburzenia organiczne, które wpływ alkoholu jedynie potęguje8. Pomijając szeroką analizę problematyki rozróżnienia obydwu sytuacji, a także wątpliwości dotyczących różnych rodzajów upojenia lub odurzenia (z uwzględnieniem zmian ilościowych i jakościowych), która została już przeprowadzona przez wybitnych przedstawicieli doktryny oraz znalazła odzwierciedlenie w licznych judykatach SN, autorzy pragną skupić się na zarysowanym w podpunkcie a zagadnieniu skuteczności powoływania się na wystąpienie zakłócenia czynności psychicznych lub nieorganicznych zaburzeń osobowości u sprawców przestępstw skarbowych, związanych z oszustwami podatkowymi, przestępstwami celnymi oraz księgowymi, które to przestępstwa wymagają wysokiego stopnia sprawności intelektualnej oraz wysokich kwalifikacji, a ponadto popełniane są przez osoby, które zajmowały stanowiska wymagającego pełnej poczytalności. Nie budzi bowiem żadnych wątpliwości, że warunek konieczny do przypisania sprawcy odpowiedzialności w przypadku popełnienia czynu zabronionego wypełniającego znamiona przestępstwa, lub wykroczenia skarbowego (a także zastosowanie regulacji przewidzianej w art. 11 § 4 KKS) stanowi udowodnienie mu zarówno znamion strony przedmiotowej, jak i podmiotowej popełnionego przezeń przestępstwa, lub wykroczenia skarbowego9. Ustalenie bowiem kwestii, czy konkretny sprawca na gruncie stanu faktycznego zastanego w konkretnej sprawie posiadał wystarczający stopień rozwoju intelektualnego oraz emocjonalnego stanowi jeden z elementów, który wspólnie z pozostałymi elementami m.in.: możnością rozpoznania bezprawności czynu oraz możnością rozpoznania, że nie zachodzą okolicznością wyłączające bezprawność, lub winę, warunkuje możliwość postawienia sprawcy zarzutu i przypisania mu winy. Autorzy stoją na stanowisku, że nie jest możliwe udzielenie w pełni satysfakcjonującej odpowiedzi na pierwsze z postawionych w powyższym ustępie pytań, albowiem prawidłowe ustalenie, czy sprawca znajdował się w stanie wyłączających rozumienie znaczenia czynu i świadomego kierowania swoim postępowaniem (które to postępowanie obejmowało cały szereg skomplikowanych czynności stanowiących znamiona przestępstwa skarbowego), spowodowanym innym zakłóceniem czynności psychicznych, zależne będzie od szczegółowych aspektów stanu faktycznego, który miał miejsce w danej konkretnej sprawie. W ocenie autorów kluczowe znaczenie będzie w takiej sytuacji miała dokonana przez Sąd procedujący ocena całokształtu materiału dowodowego w oparciu o zasady wiedzy i doświadczenia życiowego. Ze szczególną ostrożnością Sąd winien w razie wystąpienia wątpliwości co do poczytalności sprawcy przestępstwa lub wykroczenia skarbowego tempore criminis dokonać analizy konkluzji zawartych w opinii biegłych psychiatrów, ewentualnie także biegłego psychologa (który winien zostać zdaniem autorów powołany w szczególności gdy zachodzą wątpliwości, czy sprawca czynu zabronionego wypełniającego znamiona przestępstwa skarbowego, lub wykroczenia skarbowego nie miał tempore criminis czasowo wyłączonej lub ograniczonej zdolności rozumienia znaczenia czynu, lub kierowania swym postępowaniem w związku z działaniem czynników stresogennych, lub silnego wzburzenia) i wydać ostateczne rozstrzygnięcie w następstwie dokonania wykładni tez biegłych w kontekście pozostałego zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego.

 

Autorzy pragną natomiast przedstawić pewne refleksje mające za przedmiot rozważanie odnoszące się do objęcia hipotezą art. 11 KKS sprawcy przestępstwa, lub wykroczenia skarbowego u którego występują cechy osobowości nieprawidłowej (w szczególności osobowości psychopatycznej, lub narcystycznej). Powyższa kwestia jest o tyle kontrowersyjna, że zgodnie ze stanowiskiem akceptowanym przez specjalistów w zakresie zarówno psychiatrii, jak i psychologii osoby u których stwierdzono występowanie cech wyżej wskazanych osobowości cierpią na zaburzenia w sferze emocji i niekiedy popędów, co implikuje lekkie zaburzenia w sferze percepcji rzeczywistości, jednakże nie tylko nie powoduje wyłączenia lub zniesienia poczytalności, lecz dodatkowo powoduje w działaniu takich osób większe wyrachowanie wskutek braku odczuwania przez te osoby empatii. Stosownie do koncepcji zawartych w publikacjach najwybitniejszych badaczy problemu narcyzmu oraz psychopatii: Roberta Hare10, Kazimierza Pospiszyla11, Otto Kernberga u osób z cechami osobowości psychopatycznej oraz narcystycznej występują określone charakterystyczne komponenty wpływające na sferę odczuwania emocji, a także myślenia oraz planowania (m.in. chłód emocjonalny, brak empatii, deficyt lęku) jednakże nie powodują one na tyle znaczących zakłóceń w sferze intelektu, by uniemożliwić sprawcy rozumienie znaczenia czynu i ujemnie wpłynąć na możność pokierowania swoim postępowaniem12. W związku z powyższym w ocenie autorów przy dokonywaniu oceny relacji pomiędzy obserwowanymi u sprawcy cechami osobowości nieprawidłowej, a ewentualnym podejrzeniem zniesionej lub ograniczonej tempore criminis poczytalności kierować należy się szczególną ostrożnością. W ocenie autorów specyfika przestępstw skarbowych oraz wykroczeń skarbowych przejawia się m.in. w tym, że przeważającą większość z nich ma charakter umyślny i popełniana jest z zamiarem bezpośrednim wywołania skutku w postaci uszczuplenia, lub narażenia na uszczuplenie należności publicznoprawnych, wprowadzenie w błąd organów podatkowych lub celnych, a także sfałszowanie określonych dokumentów, lub znaków towarowych. Autorzy w tym miejscu zaryzykują wywiedzenie konkluzji (opartej o analizę zarysowanych w powyższych ustępach zasadniczych cech osiowych osobowości psychopatycznej, lub narcystycznej), że u osób u których występuje osobowość nieprawidłowa (w szczególności cechy psychopatyczne) nie tylko nie dochodzi do wyłączenia, lub ograniczenia rozumienia znaczenia czynu i kierowania swoim postępowaniem, lecz przeciwnie, właśnie charakteryzujący takich sprawców brak empatii, egocentryzm, narcyzm, a także brak poczucia wyrzutów sumienia oraz deficyt lęku dodatkowo czyni ich działanie bardziej wyrafinowanym, bardziej skrupulatnym, a także zawierającym większą dozę chłodnej kalkulacji i perfekcyjnej planimetrii. W konsekwencji sprawca o osobowości psychopatycznej nie tylko nie posiada zaburzonej funkcji intelektualnej, lub woluntatywnej, lecz obydwie sfery są u niego wzmocnione. Sprawca o takowych cechach osobowości kieruje się chłodnym intelektem i działa zgodnie z kierunkiem swojej woli, pozostając indyferentny w stosunku do woli przejawianej przez otoczenie zewnętrzne13. Osobowość psychopatyczna nie implikuje również nieświadomości karalności przestępstwa, lub wykroczenia skarbowego, a sprawcy o powyższych cechach osobowości z racji posiadania najczęściej wysokiego poziomu intelektu mają świadomość, iż postępują sprzecznie z obowiązującymi przepisami prawa i paradoksalnie właśnie z powodu niemożności uzyskania zamierzonych celów na drodze legalnej, dokonują czynów zabronionych określonych w ustawie kodeks karny skarbowy.

 

Reasumując powyższą część rozważań autorzy pragną podkreślić, że występowanie u sprawców przestępstw lub wykroczeń skarbowych znamion charakteryzujących osobowość nieprawidłową nie stanowi przyczyny, która powodowałaby sui generis wyłączenie rozumienia znaczenia przedsięwziętego czynu oraz brak możności kontrolowania woluntatywnej sfery podejmowanego działania, skutkujący zniesieniem świadomości kierowania własnym postępowaniem14. Jednocześnie nie można a priori wykluczyć, że psychopatie, lub inne zaburzenia osobowości (zaliczane przez doktrynę do kategorii innych zakłóceń czynności psychicznych) mogę poprzez ingerencję w sferę emocji, woli oraz popędów sprawcy wywołać u niego przejściowe ograniczenie, lub nawet całkowite zniesienie poczytalności. Powyższe przypadki wymagają w toku procesu karnego wnikliwej analizy dokonanej przez Sąd ze szczególnym uwzględnieniem strony zarówno przedmiotowej, jak i podmiotowej czynu zabronionego wypełniającego znamiona przestępstwa lub wykroczenia skarbowego, w szczególności jak przebiegał proces, którego efekt finalny stanowiła realizacja przestępczego zamiaru sprawcy, jakie czynności się nań złożyły i czy na którymś z etapów wystąpiły jakiekolwiek symptomy wskazujące na całkowicie zniesioną lub ograniczoną poczytalność, a także czy te symptomy w jakikolwiek sposób wpływały na stan psychiczny sprawcy tempore criminis. Niezwykle istotna dla podjęcia rozstrzygnięcia w tej materii będzie (jak zwrócili już na to uwagę autorzy we wcześniejszych ustępach artykułu) szczegółowa opinia biegłych psychiatrów, a także psychologa (jeżeli zachodzi wątpliwość, czy działanie czynników streogennych mogło u sprawcy z osobowością psychopatyczną, narcystyczną, lub innym typem osobowości nieprawidłowej wywołać czasowe zakłócenie czynności psychicznych powodujące wyłączenie lub ograniczenie sfery intelektualnej oraz woluntatywnej tempore criminis. Istotne znaczenie w przypadku takiej sytuacji procesowej będzie prawidłowe ustalenie w oparciu o zebrany materiał dowodowy całokształtu okoliczności stanu faktycznego zaistniałego na gruncie konkretnej sprawy, w tym analiza właściwości osobistych sprawcy np. jego pozycji zawodowej, zachowania poprzedzającego popełnienie przestępstwa, lub wykroczenia skarbowego, a także motywację, która mu przyświecała. Nie bez znaczenie będzie także uwzględnienie specyfika niektórych z przestępstw skarbowych, w szczególności posiadania niezbędnych kwalifikacji do ich popełnienia, a także konieczności zaawansowanego wysiłku intelektualnego, bez którego precyzyjna realizacja zamiaru przestępczego nie byłaby możliwa.

 

Zmierzając ku zakończeniu rozważań obejmujących stanowiącego przedmiot niniejszego artykułu zagadnienia, autorzy pragną przedstawić jeszcze w kilku zdaniach uwagi dotyczące problematyki relacji pomiędzy wystąpieniem zakłócenia innych czynności psychicznych, a świadomością, lub nieświadomością karalności czynu, wywołanej tzw. error iuris. Przedmiotowa konstrukcja błędu co do prawa ujęta w art. 10 § 4 KKS wywiera skutek w tej postaci, że w sytuacji gdy sprawca czynu zabronionego dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionej nieświadomości jego karalności następuje uchylenie odpowiedzialności karnej. Chociaż nieświadomość karalności stanowi odrębną kategorię o niemożności rozpoznania znaczenia czynu oraz pokierowania swoim postępowaniem i związana jest z sytuacją, gdy sprawca nie był świadomy, że dany czyn stanowi przestępstwo lub wykroczenie skarbowe mimo dochował należytej staranności w uzyskaniu wiedzy w zakresie brzmienia stosownych przepisów (prawa celnego, prawa podatkowego, dewizowego) oraz ich interpretacji dokonanej przez właściwe organy, powstaje jednakże pytanie, czy sprawca, który powołuje się na okoliczność wystąpienia zakłócenia w sferze czynności psychicznych, powodujących wyłączenie lub ograniczoną zdolność rozumienia znaczenia czynu i kierowania własnym postępowaniem, może jednocześnie skutecznie połączyć obydwie przedstawione konstrukcje wywodząc, że stan w jakim się znajdował spowodował także powstanie tempore criminis usprawiedliwionej nieświadomości, iż czyn który popełnił podlegał sankcjom karnym przewidzianym w KKS.

 

O ile w ocenie autorów nie budzi większych wątpliwości, że sprawcy przestępstw, lub wykroczeń skarbowych charakteryzujący się nieprawidłową (psychopatyczną, lub narcystyczną) strukturą osobowości nie tylko nie mają wyłączonej lub ograniczonej świadomości w zakresie percepcji rzeczywistości (w tym także w odniesieniu do świadomości, iż dane zachowanie jako contra legem nosi znamiona podlegającego sankcji czynu zabronionego), lecz najczęściej posiadając wysoki poziom intelektu oraz wysokie kwalifikacje popełniają czyny zabronione unormowane w KKS właśnie w związku z posiadaną wiedzą co do ograniczonych możliwości osiągnięcia zamierzonych celów na drodze prawnej, o tyle rozpatrywana kwestia nie wydaje się być już tak oczywista w sytuacji gdy przyczynę wyłączonej lub ograniczonej poczytalności stanowi choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe, lub inne zakłócenie czynności psychicznych (np. krótkotrwała nawet psychoza afektywna, a także krótkotrwały stan wyłączający świadomość pojawiający się w następstwie działania na organizm człowieka pewnych substancji).

 

Autorzy w następstwie przeprowadzonej dogłębnej analizy problematycznej materii wywiedli konkluzję, że choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe oraz innego rodzaju zakłócenia czynności psychicznych (z wyłączeniem sytuacji gdy zakłócenie prawidłowych procesów czynności psychicznych wystąpiło w konsekwencji wprawienia się sprawcy w stan upojenia lub odurzenia) mogą implikować również nieświadomość karalności czynu będącego przestępstwem lub wykroczeniem skarbowym. Zdając sobie sprawę, że tak sformułowana teza budzić może kontrowersje, autorzy pragną jednakże rozwinąć jej uzasadnienie, wskazując jako podstawę obranego kierunku rozważań wnioskowanie minori ad maius. Wśród przedstawicieli doktryny powszechnie akceptowany jest bowiem pogląd, że miarodajnym kryterium ustalenia, czy wystąpiła usprawiedliwiona nieświadomość karalności przestępstwa lub wykroczenia skarbowego jest wprowadzenie tzw. wzorca modelowego dobrego obywatela i przeprowadzenie analizy, czy w tej samej co sprawca sytuacji i posiadając ten sam zakres wiedzy popełnił by on czyn zabroniony. Należy jednocześnie uwzględnić także inny istotny aspekt, a mianowicie okoliczność, iż przepisy podatkowe, celne oraz skarbowe są na tyle skomplikowane i tak często ulegają modyfikacjom, a także często nie jasny pozostaje sposób interpretacji dekodowanych z przedmiotowych przepisów norm, głównie ze względu na rozbieżności w interpretacjach właściwych organów. Skoro więc istotną przesłankę ustalenia, że na gruncie przedmiotowej sprawy zastosowanie znajdzie konstrukcja unormowana w art. 10 § 4 KKS stanowić będzie okoliczność, iż osoba normalnym stopniu rozwoju intelektu, nie cierpiąca na zaburzenia psychiczne oraz posiadająca wystarczająco wysoki poziom wiedzy, a także kierująca się zachowaniem należytej staranności w ustalaniu obowiązujących norm prawnych nie miała obiektywnej możliwości zaznajomienia się określonymi regulacjami, to przyjąć należy, że tym bardziej osoba w stanie całkowicie, lub w znacznym stopniu wyłączonej możności rozumienia znaczenia czynu i pokierowania swoim postępowaniem, wywołanych chorobą psychiczną, lub zakłóceniem czynności psychicznych (zakładając, że sprawca samodzielnie nie wprawił się w stan upojenia lub odurzenia takie zakłócenia powodujący) znajdowała się poza realną sferą możności nabycia świadomości co do karalności czynu zabronionego. Oczywiście ostateczne rozstrzygnięcie w razie zaistnienia powyższej sytuacji wymaga dość daleko idącej ostrożności i oparcia się na opinii biegłych psychiatrów, w szczególności co do ustalenia, czy objawy choroby psychicznej, lub innego zakłócenia czynności psychicznych w rzeczywistości skutecznie wyłączały jakąkolwiek możność uzyskania wiedzy o obowiązujących uregulowaniach15.

 

Podsumowanie zasadniczych tez wywodu

 

Dokonując reasumpcji zasadniczych motywów zawartego w niniejszym artykule wywodu, autorzy pragną wskazać, że starali się oni zarysować najbardziej w ich ocenie problematyczne i mogące budzić największe wątpliwości, a także kontrowersje kwestie związane z zagadnieniem całkowicie zniesionej lub w znacznym stopniu ograniczonej poczytalności. Analizując przedmiotową materię autorzy (mając pełną świadomość, że w jednym artykule nie jest możliwe zawarcie wyczerpującego opisu całokształtu problemów pozostających w związku z danym zagadnieniem), starali się dokonać syntezy oraz uczynić przedmiotem rozważań aspekty, które najczęściej występują, lub co do których istnieje duże prawdopodobieństwo zaistnienia na niwie praktyki. Autorzy w swojej pracy nie ograniczyli się jedynie do przeprowadzenia opisu obowiązującej na gruncie ustawy kodeks karny skarbowy konstrukcji modelu niepoczytalności oraz ograniczonej poczytalności, a także relacji pomiędzy stanem wyłączającym lub ograniczającym rozumienie znaczenia czynu i pokierowania swoim postępowaniem, a odpowiedzialnością sprawcy przestępstwa oraz wykroczenia skarbowego, lecz starali się dokonać wyczerpujących rozważań merytorycznych nakierowanych w znacznej mierze na ustalenie w jakiej sytuacji możliwe jest stwierdzenie stanu całkowicie wyłączonej, lub znacznie ograniczonej poczytalności, w szczególności, czy na taką okoliczność można skutecznie powoływać się w sytuacji gdy na stronę przedmiotową przestępstwa lub wykroczenia skarbowego składał się szereg skomplikowanych czynności, wymagających wysokiej sprawności intelektualnej oraz wiedzy z zakresu innych niż prawna dziedzin (rachunkowości, finansów itp.). Autorzy starali się ponadto ustalić, w jaki sposób ocenić, czy rzeczywiście wystąpił stan wyłączający rozumienie znaczenia czynu i kierowania postępowaniem w wypadku, gdy przestępstwo lub wykroczenie skarbowe poprzedzone było szeregiem czynności przygotowawczych, na etapie których zachodzi prawdopodobieństwo czasowego wyłączenia lub ograniczenia sfery intelektualnej lub woluntatywnej.

 

Autorzy starali się również zdefiniować zakres innych zakłóceń w sferze czynności psychicznych i określić granicę zjawisk, które mogą zostać jako takie zakłócenie zakwalifikowane, a także rozstrzygnąć pewne wątpliwości dotyczące relacji pomiędzy ujawnieniem cech osobowości nieprawidłowej (głównie psychopatii), a wyłączeniem, lub ograniczeniem rozumienia znaczenia czynu i pokierowania postępowaniem. Przedmiotem zamieszczonych w niniejszym artykule rozważań uczyniona została także kwestia możności uznania, że osoba, która z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego oraz innego zakłócenia czynności psychicznych znajdowała się w stanie nieświadomości karalności czynu (tj. konstrukcji określonej a art. 10 § 4 KKS).

 

1 G. Rejman, Zasady odpowiedzialności karnej art. 8?31 KK, stan na: 18.12.2008 r.

2 Na powyższy aspekt zwrócił uwagę SN w judykacie z 27.7.1987 r. (V KRN 222/87, niepubl.). W rzeczonym orzeczeniu SN poddał gruntownej analizie zagadnienie, czy sprawca, który znajdował się w stanie chwilowej pomroczności wywołanej krótkotrwałą psychozą mógł mieć całkowicie wyłączoną zdolność rozumienia znaczenia czynu zabronionego, którego się dopuścił, a który wypełniał znamiona przestępstwa celnego. SN wskazał w szczególności na istotne wątpliwości dotyczące ustalenia momentu początkowego oraz końcowego stanu pomroczności, a w konsekwencji wskazania, czy sprawca dokonując czynności zmierzające do dokonania przestępstwa posiadał rozumienie znaczenia całokształtu okoliczności oraz był w stanie kierować swoim zachowaniem.

3 W przytoczonym orzeczeniu SN wskazał na słuszność legislacyjnego rozwiązania (wyrażonego w poprzednio obowiązującym KK z 1969 r. w art. 25, a na gruncie obecnie obowiązującej ustawy w art. 31 § 2 KK) dającego możliwość zastosowania do sprawcy działającego w warunkach ograniczonej poczytalności nadzwyczajnego złagodzenia kary.

4 Wspomniane respektowanie odmienności regulacji karno-skarbowych od tych przewidzianych w KK wyraża się m.in. w szerszym ujęciu konsekwencji popełnienia przestępstwa skarbowego oraz wykroczenia skarbowego w warunkach ograniczonej poczytalności, przy jednoczesnym odróżnieniu rzeczonych konsekwencji w sytuacji popełnienia przestępstwa skarbowego oraz wykroczenia skarbowego. Dyferencjacja dotyczy m.in. niemożności odstąpienia od środka w postaci przepadku przedmiotów objętych zakazem obrotu, wytwarzania oraz przetwarzania.

5 W związku z okolicznością, iż jak zostało to już kilkakrotnie wywiedzione przez autorów w niniejszym artykule przestępstwa skarbowe mają niezwykle złożony charakter i bardzo często poprzedzone są szeregiem zachowań zmierzających do realizacji z góry powziętego zamiaru , w wielu wypadkach precyzyjne określenie zarówno samego tempore criminis, jak i ustalenie czy niepoczytalność wystąpiła u sprawcy właśnie wówczas, czy też jedynie w fazie wcześniejszej budzić będzie szereg kontrowersji, które zarysowane zostały w przytoczonym już judykacie SN z 27.7.1987 r. (V KRN 222/87, niepubl.).

6 Szeroki dyskurs obejmujący omawiane zagadnienie przeprowadzony został m.in. przez profesora Mariana Cieślaka w dziele ?Psychiatria w procesie karnym?. W konkluzji autor wywiódł, że pojęcie rozumienia znaczenia czynu ma charakter względny, albowiem warunkowana jest czynnikami takimi jak: rodzaj zakłócenia psychicznego oraz stopień jego zaawansowania, rodzaju czynu oraz jego karalności na gruncie obowiązującej ustawy, oraz tego w jakim stopniu zrozumienie znaczenia czynu zależy od sprawności w sferze intelektualnej.

7 Powyższe wątpliwości zostały m.in. wskazane w wyroku SN z 13.1.1978 r. (V KR 183/77, OSNPG 1978, Nr 7, poz. 76), w którym to orzeczeniu SN wskazał na duże prawdopodobieństwo wystąpienia sytuacji gdy sprawca w odniesieniu do jednego z zachowań posiadał pełna zdolność rozumienia jego znaczenia oraz pokierowania swoim postępowania, a ww. elementy je wystąpiły w przypadku zachowania lub czynu kolejnego, lub późniejszego.

8 W. Kotowski, B. Kurzępa, Kodeks karny skarbowy. Komentarz; Warszawa 2007, s. 76.

9 Z. Ćwiąkalski, A. Zoll, Przegląd orzecznictwa SN z zakresu prawa karnego materialnego za I półrocze 1985, NP 1986, Nr 7?8, s. 121

10 R. Hare, Psychopaci są wśród nas, Kraków 2007, s. 182.

11 K. Pospiszyl, Psychopatia, Warszawa 2000, s. 13.

12 Powyższa teoria sformułowana została już w 1801 r. przez francuskiego psychiatrię Filipa Pinela, uznawanego za ojca naukowych badań nad problemem psychopatii, który na przykładzie pewnego arystokraty o poważnych zaburzeniach w sferze emocji, jednakże o niezakłóconych zdolnościach intelektualnych, stworzył pojęcie mania bez delirium (manie sans delire), jako określenie dla tej kategorii zaburzeń

13 Powyższy typ charakterologiczny sprawców określanych jako "psychopaci w garniturach oraz białych nienagannie uprasowanych koszulach" przedstawił w swoim dziele ?psychopaci są wśród nas? Robert Hare. Wskazując modelowy przykład Johna Gramblinga wskazał motywy działania oraz percepcję rzeczywistości u psychopatów oskarżonych o popełnienie przestępstw skarbowych.

14 Analogiczne stanowisko wyrażone zostało m.in. w wyroku SN z 12.11.1970 r. (Rw 1180/70, niepubl.).

15 Ostrożna ocena dotyczyć winna w szczególności sytuacji gdy u danej osoby stwierdzona została choroba afektywna dwubiegunowa, w której występują na przemiennie fazy manii, depresji oraz stanu normy, a także schizofrenii i innych rodzajów psychoz w których występują przecież tzw. fazy remisji.

 

Style Selector

Layout Style

Predefined Colors

Background Image